آثار «ابوعلی‌ سینا»

آثار «ابوعلی»  شامل 238 کتاب و رساله و نامه می‌شود. او تنها حکیمی است که تقریباً همه‌ی آثارش باقی مانده و بسیاری از آنها به طبع رسیده و برخی به زبانهای مختلف ترجمه شده‌است.

آثار عرفانی «ابوعلی سینا»

•الاشارات و التنبیهات:
در اصول عقاید عرفا و تعریف زاهد و عارف...

•رساله‌های زیر نیز تحقیقاتی در مسائل مربوط به تصوف دارد:
حثّ‌الذکر، ماهیة‌الحزن، حی‌بن‌یقظان، الخلوط، الدعا، الزهد، الصلاة و ماهیتها، رسالة‌الطیر، رسالة فی‌العشق، العلم‌اللدنّی، رساله‌ی سلامان و ابسال، رساله‌ی فی کلمات‌الصوفیه، فی مخاطبات الارواح بعد مفارقة‌الاشباح، بیان‌المعجزات و الکرامات، مواقع‌البهام

 آثار «ابوعلی سینا» در منطق و حکمت

• الاشارات و تنبیهات:
حاوی مطالبی است در حکمت و نیز در منطق و علم طبیعی و الهی. در یکی از مهمترین بخش‌های این کتاب، شرح «خواجه نصیرالدین طوسی»، به‌نام «حل مشکلات‌الاشارات» نیز آمده است.

• الانصاف:
این کتاب از جمله‌ی بزرگ‌ترین کتاب‌های شیخ بوده و در آن پس از تحقیق در اقوال مشرقی‌ها یعنی شارحان کتاب‌های ارسطو در بغداد و ممالک شرقی اسلامی و مغربی‌ها یعنی شارحان کتب ارسطو در اسکندریه و سایر مراکز زبان یونانی در شرح حکمت ارسطو، به انصاف از آن‌ها صحبت کده است. از این کتاب، بخش‌هایی باقی‌مانده‌است مانند  شرح «مقالة‌اللام» از «کتاب‌الحروف» ارسطو و شرح «اثولوجیا» که آن نیز به ارسطو نسبت داده شده است.

• التعلیقات علی حواشی کتاب‌النفس لارسطاطالیس
•التعلیقات یا ابحاث فی‌الحکمة: شامل منطق و طبیعیات و الهیات.
•رسالة‌الحدود: شامل هفتاد اصطلاح در اقسام فلسفه

•الحکمة‌العروضیة:
«ابوعلی سینا» این کتاب را در بیست و یک سالگی به اسم «ابوالحسن احمد ابن‌عبدالله‌العروض»، همسایه‌ی خود در «بخارا» نوشته است.

•الحکمة‌المشرقیه یا الفلسفة‌المشرقیة:
که منطق آن در دست است و به انضمام مجموعه‌ی اشعار عربی شیخ که در قاهره چاپ شده است.

•کتاب «الشفا»:
کتاب «الشفا»، مهمترین کتاب «ابن سینا» در حکمت است که چهار قسمت را شامل می‌شود: منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات.  هر یک از این بخش‌ها خود به فنون و مقالات و فصل‌هایی دیگر تقسیم می‌شود. ترجمه‌ی بخش هایی از این کتاب به عبری، آلمانی، لاتین، فرانسوی و فارسی در دست است.

•عیون‌الحکمة:
این کتاب در منطق طبیعی و الهی نوشته شده که «امام فخر رازی» حکیم مشهور قرن ششم و آغاز قرن هفتم آن را شرح کرده‌است.

•المباحثات:
این کتاب مجموعه‌ای است از جواب‌های شیخ به سؤالاتی که از سوی شاگردان او، «بهمنیار‌بن مرزبان» و  «ابومنصور‌بن زیله» مطرح شده است و به همین سبب در این کتاب از مطالب متفرق فلسفی سخن به میان آمده است.

•النجاة:
خلاصه‌ای است از شفا که به قلم خود او نوشته شده و بدین‌سبب حاوی نکات جامعی در باره‌ی منطق و فلسفه است. بخش ریاضی این کتاب را «ابوعبید‌عبدالواحد‌بن محمد جوزجانی» شاگرد شیخ از قسمت ریاضی کتاب الشفا خلاصه کرده است.

«احوال‌النفس» یا کتاب «حال‌المعاد» یا رساله‌ی «فی‌علم‌النفس اختلاف‌الناس فی امر‌النفس»، مقالة فی‌النفس»،  «فی‌معرفة‌النفس‌الناطقه»، «المبد‌أ الاول»، «حقایق‌علم التوحید»،  «سرّالقدر»، «المبدأ ‌و المعاد»، «رسالة‌الاضحویة فی امر‌المعاد»، «اثبات‌النبوة»، «الاخلاق و الانفعالات‌النفسانیة»، «السیاسة»  نیز از دیگر آثار شیخ هستند.

در باب علوم شرعیه:

«ابوعلی سینا» تفسیرهایی بر بعضی از سوره‌های قرآن دارد که در واقع در تطبیق اصول عقاید فلسفی بر مبنای دین اسلام نوشته شده است:

تفسیر «ثمّ‌استوی الی‌السماء وهی‌دخان»، تفسیر «سورة‌الاخلاص» ، تفسیر «سورة‌الاعلی»، تفسیر «سورة‌الفلق» معروف به «المعوذة‌الاولی»، تفسیر «سورة‌الناس» معروف به «المعوّذة‌الثانیة».
 

مقامات

کتاب‌های فارسی «ابن‌سینا»

دکتر «ذبیح‌الله صفا» کتاب‌های فارسی «ابن‌سینا» را در مجموعه‌ی «تاریخ ادبیات ایران» بدین‌قرار ذکر می‌کند:

از «ابوعلی سینا» فیلسوف بزرگ، چند کتاب به زبان پارسی باقی مانده‌است که بهتر دانسته‌ایم همه را ذیل یک عنوان مذکور داریم. انتساب بعضی از این کتاب‌ها به «ابن‌سینا» محقق و نسبت برخی دیگر مورد تأمل است چنان‌که می‌توان آنها را ترجمه‌هایی از آثار شیخ دانست که غالباً از اختصاصات نثر قرن ششم یا بعد از آنند. از میان کتاب‌های شیخ، نسبت «دانشنامه‌ی علایی» و کتاب «نبض» بدو مسلم است.

• «دانشنامه‌ی علایی»:
این کتاب را شیخ به خواهش «علاء‌الدوله کاکویه» نوشته‌ و آن را به قصد تحقیق در منطق و طبیعیات و هیئت و موسیقی و مابعد‌الطبیعه تصنیف کرد اما جز به تحریر قسمت منطق و الهیات و طبیعیات، توفیق نیافت و بقیه را شاگرد او «ابوعبید جوزجانی» به‌عهده گرفت.

 • «رساله‌ی نبض»:
این رساله شامل بحث در کیفیت آفرینش عناصر ، مزاج‌ها و طبایع است و نیز و بحثی در نقش خون در بدن و نیز نبض و انواع آن دارد. این کتاب از جمله‌ نخستین کتاب‌هایی است که در فن طب نگاشته شده و حاوی اصطلاحات علمی متعدد به پارسی است.

 • رساله‌ی معراجیه یا «معراجنامه»:
این رساله را «ابن‌سینا» به خواهش یکی از دوستان خود نگاشته و در باره‌ی پدیده‌ی  معراج است و این‌که معراج، قاعدتاً  روحانی است نه جسمانی.

 •«کنوزا‌لمعزّمین»:
شرحی است در باب طلسم و جادوگری.

 • «ظفرنامه»:
ترجمه‌ای است از یک کتاب به زبان پهلوی که منسوب به بزرگمهر حکیم است. «ابوعلی سینا» آن را برای «امیر نوح‌بن سامانی» ترجمه کرده‌است.

 • «حکمة‌الموت»:
ترجمه‌ای است از «حکمةالموت» شیخ به عربی.

 • «رساله‌ی نفس»:
ترجمه‌ای است از «رساله‌ی نفس» شیخ به عربی. اصل آن در شانزده فصل و ترجمه‌ی فارسی آن نیز به همان شکل صورت گرفته است.

 • «المبدأ والمعاد»:
اصل عربی این کتاب نیز در دست است. بعید نیست که این نسخه‌ی فارسی، ترجمه‌ی آن باشد.

• «اثبات‌النبوة»:
یا رساله‌ی نبوت که اصل آن به زبان عربی بوده‌است. از ترجمه‌ی فارسی آن نیز نسخه‌هایی در دست است.

• «علل تسلسل موجودات»:
نسخه‌هایی از آن به نام شیخ در دست است.

 • «رساله‌ی جودیه»:
این رساله در طب بوده و به نام سلطان «محمود غزنوی» است که باید در انتساب آن به «ابوعلی سینا» تردید داشت.

• «معیارالعقول»: در علم جرثقیل
• «علم پیشین و برین»
• «رساله در منطق»
• «رساله‌ی عشق»:
این رساله ترجمه‌ای است از «رسالة‌العشق» خود او.
• «رساله‌ی اکسیر»
• «رساله در اقسام نفوس»
• «فی‌تشریح‌الاعضاء»
• «رساله در معرفت سموم»
• «حل مشکلات معینه» که گویا  منسوب به شیخ است و نه از آن او.

آثار «ابوعلی سینا» در علم ریاضی

مهمترین آثار «ابوعلی سینا» را در علوم ریاضی باید در همان کتاب «الشفا (جزء سوم شامل: الارثماطیقی ـ علم‌الموسیقی ـ علم‌الهیئة) دید. با این‌حال، «ابوعلی»، رسالات جداگانه‌ای هم در اصول و فروع علم ریاضی دارد مانند:

«الزاویة» یا «تحقیق مبادی‌الهندسة»، «رؤیة‌الکواکب‌باللیل لا‌بالنهار»، «رسالة فی‌الموسیقی»، «الفلک والمنازل» یا «المختصر فی‌علم‌الهیئة»، «فی‌سبب‌قیام‌الارض‌فی‌وسط‌السماء»، «ابطال احکام‌النجوم»، «فی‌ابعاد‌الظاهرة‌للاجرام‌السماویة».